Nicolaas Duin

Muziek als medicijn

Vlak voor de zomer sprak ik uitgebreid met professor doctor Hans Jeekel van het Erasmus M.C. Hij heeft samen met zijn tien promovendi de afgelopen jaren baanbrekend onderzoek gedaan naar muziek als medicijn. Als chirurg én muziekliefhebber stelde hij zich voor dat muziek wel eens een grote positieve bijdrage zou kunnen leveren in de gezondheidszorg.

‘Muziek is één van de grootste oervormen van prikkels die er zijn.’ aldus Jeekel. ‘Ze komen in meer delen van onze hersenen terecht dan elke andere prikkel. Dus meer dan een geurprikkel, meer dan een zichtprikkel, meer dan een pijnprikkel. Onze hersenen (waarschijnlijk de hersenen van alle levende wezens op aarde) zijn extreem ontvankelijk voor geluidsprikkels. Het is één van de oerprincipes van ons leven.’

Rol van betekenis

Voor zover bekend heeft muziek in alle culturen en in alle tijden een rol van betekenis gespeeld. En die betekenis zou ook in ziekenhuizen de komende jaren wel eens zeer groot kunnen worden.

Prof. dr. Jeekel was altijd al gepassioneerd door alle vormen van muziek. Hij is een begenadigd pianist en een gepensioneerd emeritus-chirurg. Hij probeerde muziek al heel snel te introduceren in in zijn werk: ‘Ik was één van de eersten die muziek op de Operatie Kamer wilde draaien. Toen ik aangesteld werd als hele jonge chirurg in Maastricht liepen daar nog nonnen rond. En de hoofdzuster van de O.K. sprak daar in het begin schande van…’ Jeekel bleef gefascineerd en zag in muziek een mogelijk medicijn. Een goedkoop medicijn, zonder bijwerkingen! Zijn afscheidsrede had dan ook als titel: ‘Zit er nog muziek in de heelkunde?’ Hij vroeg zich af of muziek zou kunnen bijdragen aan een beter verblijf in het ziekenhuis, een betere genezing, en het beter ondergaan van een medische ingreep. Dat was de moeite van het onderzoeken volgens hem meer dan waard.

The big five

Een groot probleem bij operaties is ‘the big five’, zoals Jeekel het noemt. Mensen die onder het mes gaan hebben er vrijwel allemaal last van:

• Angst
• Stress
• Pijn
• Slaapontregeling
• Delier

De laatste is wellicht het minst bekend, maar zeker een groot probleem dat vaak optreedt na operaties. Het is een cognitieve storing, een buitengewoon vervelende staat van verwarring. Ook de andere vier factoren zijn uiteraard verre van prettig voor patiënten. Zou muziek hier een mogelijke oplossing voor kunnen bieden?

Operaties bij volwassenen

Jarenlang onderzoek bevestigde voor een belangrijk deel het vermoeden van Jeekel. Door middel van Randomised Controlled Trial onderzoek (RCT, de zuiverste vorm van wetenschappelijk onderzoek) werd aangetoond dat muziek een positief effect heeft bij operaties van volwassenen. De uitkomst van het RCT Level One Evidence:

• significant minder pijn;
• significant minder stress;
• significant minder angst.
• significant minder gebruik van pijnmedicatie (met name minder opioïden.)

Dat is natuurlijk een prachtige uitkomst, met bewijs voor drie factoren van de Big Five. Ik vroeg naar de effecten op de laatste twee: slaap en delier. Jeekel: ’Er is op dit moment nog geen officieel bewijs dat muziek ook daar een positief effect op heeft. Maar dat is wel mijn verwachting. Vervolg onderzoek zal dat aan moeten tonen.’ Ook wordt nog onderzocht of muziek kan helpen om mensen sneller te laten herstellen na een operatie.

Er zijn zoveel verschillende soorten muziek. Welke muziek werkt nou het beste? ‘Die vraag wordt mij altijd gesteld.’ aldus Jeekel. ‘Er zijn onderzoeken gedaan het effect van muziek op muizen en ratten.’ Van de 4.700 artikelen die wereldwijd verschenen waren er 42 interessant voor Jeekel en zijn team. Er werd ook geëxperimenteerd met verschillende muziekstijlen. Zeer opmerkelijk is dat daar uit zou blijken dat de meeste muziek effect heeft, maar dat hardere muziekstijlen als heavy metal en hardrock juist geen effect heeft. Jeekel: ‘Dat is toch te wonderlijk voor woorden?’

Bij mensen is op dit moment nog niet goed onderzocht welke muziekstijlen het meest effectief zijn als medicijn. Toch durft Jeekel er wel een uitspraak over te doen: ‘Mijn tien promovendi en ik hebben zowat alle beschikbare literatuur over dit onderwerp gelezen. En wij zeggen: ja, uit alle artikelen lijkt te blijken dat de persoonlijke muziekvoorkeur van de patiënt het belangrijkste is. Verder werkt evenwichtige muziek het beste. Dat wil zeggen: een stabiel ritme en niet teveel schommelingen in volume. Het tempo moet in de buurt liggen van je eigen hartritme. De muziekstijl is waarschijnlijk van ondergeschikt belang, zolang je er maar jouw eigen voorkeur is en zolang het maar niet te wild, te hard of te onrustig is.’

Hoe werkt het?

Dat het werkt is natuurlijk geweldig. Maar hoe werkt het dan precies? Hoe kan het dat muziek zorgt voor minder pijn, minder stress en minder angst voor, tijdens en na operaties? Wat gebeurt er precies in je lichaam?

Jeekel: ‘In je hersenen heeft muziek effect op endomorfine, oxytocine en dopamine. Het beïnvloedt ook je amygdala (emoties) en je nucleus accumbens (verlangen, motivatie, passie en bevrediging). Via de tiende hersenzenuw, dat is je langste hersenzenuw, worden de prikkels vervoerd via je hals, door je borstholte naar je buik. Ondertussen zijn er aftakkingen naar je hart. Zo heeft muziek direct effect op je hartslag en hartritme. Onderzoek van ons toonde aan dat muziek je bloeddruk kan verlagen.’

Maar dat is nog niet alles. Jeekel vervolgt: ‘de tiende hersenzenuw komt uit in je buik. Hier heeft muziek effect op je afweersysteem, je immuunsysteem en je hormonale systeem. En op je zogenoemde ‘tweede brein’, met onwaarschijnlijk veel zenuwconnecties. Je ‘tweede brein’ wordt voornamelijk gevormd door je micro bio, bacteriën die leven in je darmen. En zonder die bacteriën zouden we niet kunnen overleven. Wist je trouwens dat we in ons lichaam méér bacteriën hebben dan lichaamscellen? De bacteriën zijn namelijk veel kleiner. Er zijn aanwijzingen dat al die bacteriën invloed hebben op ons gedrag en onze stemming.’

Als dat inderdaad zo is, dan zou muziek je stemming dus niet alleen via je hersenen, maar ook via je tweede brein je bacteriën kunnen beïnvloeden. Grappig om in deze context het muzikale woord ‘stemming’ te kunnen gebruiken.

Onder narcose

Wat mij nog verbaasd is de invloed van muziek onder narcose. Pijnprikkels komen immers niet door de narcose heen. Hoe weet je dat muziekprikkels er dan wel doorheen komen?

Jeekel legt uit dat zijn team de patiënten vóór, tijdens en na de operatie muziek lieten horen via koptelefoons. Sommigen patiënten kregen op alle drie de momenten muziek te horen, anderen alleen voor of alleen na de operatie. Een deel kreeg helemaal geen muziek te horen. En dan was er nog een groep die uitsluitend muziek te horen kreeg tijdens de operatie. Onder narcose dus. Zonder dat ze dat bewust mee maakten. De patiënt wist zelf dus ook niet of er wel of geen muziek door de koptelefoon afgespeeld was. En wat bleek? Jeekel: ‘Er waren minder middelen nodig om narcose in stand te houden. Dat noemen wij ‘sedativa’. En na de operatie heeft deze groep minder pijn en angst ervaren.’ Dat betekent dus dat de positieve effecten van muziek ook in je onderbewustzijn werken.

Implementatie

Na al dit positieve nieuws zou je verwachten dat alle ziekenhuizen direct zullen overgaan op het gebruik van muziek als medicijn. Maar zo werkt dat niet. Jeekel: ‘Artsen zijn 12 jaar opgeleid in wat wel goed is en wat niet goed is. Als je een nieuwe behandelmethode wil toevoegen heb je zeer sterk bewijs nodig. Dat hebben we inmiddels, maar dan nog is het ingewikkeld.’

Toch zal het volgens Jeekel niet meer al te lang duren voordat muziekgebruik in de zorg de norm is. ‘Op dit moment zijn we begonnen met implementatie in IJsselland Ziekenhuis in Capelle a/d IJssel. Hoe kijken de mensen er daar tegenaan? De verpleegkundigen en de anesthesisten en de chirurgen? En waar lopen we tegenaan bij de implementatie? Zo zijn er natuurlijk koptelefoons nodig. En muziek. Hoe gaan we dat regelen? Al dat soort praktische problemen lossen we nu op samen met het IJsselland Ziekenhuis.’

Ondertussen zijn prof. dr. Jeekel al volop bezig met stap 2: aantonen dat muziek niet alleen bij operaties een geweldig medicijn is, maar dat het werkelijk voor álle patiënten die in een ziekenhuis opgenomen worden kan werken. Het universele natuurlijke medicijn dat goedkoop is en geen bijwerking heeft!

Ik ben erg geïnteresseerd in de vervolgonderzoeken en ben zeer benieuwd in hoeverre muziek de komende jaren inderdaad toegepast zal gaan worden in de zorg.

Tijd voor iets nieuws!

Al jaren speelde ik met het idee om spreker te worden. Maar als freelance muzikant had ik ruim 20 jaar vrijwel altijd een volle agenda. Ik kwam er gewoon niet aan toe. Tot de Corona-periode. Al mijn optredens werden gecanceld. Een drama, maar ook een kans.

Dit was hét moment om iets nieuws te ontwikkelen. Op het podium staan was ik wel gewend. Mooie verhalen vertellen deed ik altijd al graag. Nu had ik eindelijk de tijd om een goed concept uit te werken, en een mooi verhaal te schrijven. Persoonlijk, met humor en met diepgang. Al snelde volgde de eerste betaalde opdrachten. Die waren ‘Corona-proof’: besloten interactieve live youtube-uitzendingen en zoom-meetings. Wat was dat fijn om te doen! Het voelt alsof ik volledig op het juiste spoor ben beland. Alles waar ik me de afgelopen jaren in ontwikkeld heb, komt samen in dit project. Wat een energie geeft dat!

Mijn verhaal gaat over over samenwerking, over storytelling, over effectieve communicatie en over verbinding. Kijken vanuit een ander perspectief levert altijd nieuwe inzichten op. En die inzichten zijn direct toepasbaar.

Op maat gemaakt en persoonlijk. Ik maak mensen mee die al jarenlang directe collega’s zijn. Maar op het moment dat ze elkaar vertellen over hun persoonlijke muzieksmaak, dan zorgt dat voor een nieuwe dynamiek. Zeker als ze vertellen waaróm ze die muziek zo waarderen. Dat levert fantastische gesprekken op.

Muziek werkt verbindend. Muziek geeft energie. Muziek zet aan tot actie. Muziek brengt je letterlijk in beweging. Graag kom ik daar uitgebreid over vertellen. Piano mee, accordeon mee, we maken er een feestje van. Het effect is: meer motivatie, meer geluk op de werkvloer en betere samenwerking. Mijn verhaal kan ik op maat aanbieden en kan zowel op locatie als online.